Bemvindu mai Vizita Plataforma Online Asosiasaun HAK Timor-Leste. Hodi Haree Informasaun no Publikasaun Asuntu Lian Direitus Umanus. Iha Setรณr Agrikultura, Bee Moos, Edukasaun, Justisa, Justisa Pasadu, Kazu Rai, Seguransa, Saรบde no Stolen Children/Labarik Lakon. |Asosiasaun HAK| Rua.Karketu Mota Ain, Nu.08, Fรกrol, Dili, Timor-Leste |Kontaktu : +670-78164385|Email : info.asosiasaunhak@gmail.com|
Estudante sira Peskija iha HAK Kona-ba Asuntu Direitus Umanus
Estudante sira Peskija iha HAK Kona-ba Asuntu Direitus Umanus
HAK Entrega Livru Justisa Lia Loos ba Sentru Xanana Gusmao Reading Room Ingles
HAK Entrega Relatoriu Publikasaun Pizaun Kona-ba Direitu Prizioneirus asesu Justisa Formal ba VIII Governu Konstitusional
Formasaun Kartaun Pontuasaun Komunidade "KPK" iha Munisipiu Manufahi foku ba Bee ba Feto
Grupu Toos nain iha Raemea, produsaun hortikultura

Klibur ba Lei Direitu no Justisa

Wednesday, March 20, 2024

HAK-ho Parseiru Estratรฉjiku Realiza Programa Auditรณria Sosiรกl ba Kartaun Pontuasaun Komunidade (KPK) Sistema Bee Moos iha Suku Daisua

HAK-ho Parseiru Estratรฉjiku Realiza Programa Auditรณria Sosiรกl ba Kartaun Pontuasaun Komunidade (KPK) Sistema Bee Moos iha Suku Daisua

HAK

Atividade Kartaun Pontuasaun Komunidade-KPK

Diretรณr HAK, Sr. Feliciano da Costa de Araujo iha ninia Intervensaun haktuir Bee nu’udar Direitus Umanus, ema hotu iha direitu asesu ba bee moos. Bee mak fรณ moris ba ema, aihoris no balada sira. HAK mai iha Suku Daisua hodi haree no identifika fali kondisaun bee moos. Diskuasaun ohin loron ne’e hodi hetan ideia sira husi feto no mane ba mekanismu jestaun ba bee moos nune’e mรณs atu haree ba jestaun bee presija envolvimentu inan feton sira tanba dalaruma tenke la’o ho distansia do’ok, inan feton mak presija bee barak liu, ida ne’e sai preokupsaun boot ba sosiedade no bele hetan violasaun tanba distansia do’ok, bele hetan asaun ruma iha dalan klaran. Feto ho mane iha papel ne’ebรฉ mak hanesan, HAK mai iha ne’e la’os lori solusaun maibรฉ atu diskuti hodi hetan problema nune’e HAK elabora hodi hato’o no rekomenda ba autoridade kompetente sira. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komundiade-KPK iha 6 Marsu 2024 iha Suku Daisua Postu Administrativu Same.

Xefi Suku Daisua, Sr. Amorin da Silva Sarmento iha ninia intervensaun haktuir katak HAK ho ninia parseiru sira ohin loron mai diskuti kona-ba problema komunidade sira nian iha asuntu Bee moos. Durante ne’e komunidade sira no Grupu Maneja Fasilidade-GMF hato’o problema mai autoridade suku. Suku Daisua ohin hetan oportunidade tanba parseiru sira mai hodi halo diskusaun hodi indentifika problema bee moos tau iha planu no buka dalan ba rezolve hamutuk problema bee moos.

Komunidade sira iha direitu atu asesu ba bee maibรฉ iha mรณs dever atu kuidadu fasilidade sira no tenke  partisipa iha atividade KPK ne’e, husu ba Xefi aldeia no komunidade sira atu  partisipa ativu hodi rona  nune’e oinsรก hodi bele rezolve problema ba jestaun bee moos. Suku Daisua sistema bee moos iha maibรฉ komunidade sira laiha jestaun ho di’ak. Ohin sosiedade sivรญl ho Governu mai iha ne’e atu ita hamutuk hodi haree ba problema bee moos. Parseiru sira la’os haree de’it ba Suku ida maibรฉ hare ba problema iha suku barak tanba ne’e husu komunidade sira partisipa ativu iha enkontru KPK ne’e, hodi buka solusaun liu husi halo planu asaun ba rezolve problema bee moos iha suku Daisua. Tinan hitu (7) nia laran ona ami la bele rezolve problema bee moos, ohin HAK ho parseiru sira mai ne’e oinsรก atu diskuti ba problema sira hodi fรณ solusaun ba rezolve bee moos. Komunidade sira laiha jestaun ba bee moos tanba komunidade dependensia liu ba parseiru sira no laiha kontribuisaun. Husu ba komunidade presija identifika problema ba bee moos nune’e tinan ohin ita labele dependensia ba parseiru sira. Tuir dadus Suku Daisua nian  komunidade 75% asesu ona  bee moos hodi di’ak no 25% mak la asesu bee ho di’ak. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komunidade-KPK iha 6 Marsu 2024 iha Suku Daisua Postu Administrativu Same.

Jestรณr Programa Water Aid, Sra. Livia da Cruz iha ninia intervensaun haktuir katak kontenti tebes tanba haree komunidade sira partisipa ativu. Diskusaun KPK ne’e objetivu hamutuk hodi hamรณsu idea atu rezolve problema bee moos hodi nune’e ema hotu bele asesu ba bee moos. Ohin diskusaun ne’e sei koalia liu kona-ba bee rurรกl nia progresu no dezafiu sira ne’ebรฉ mak ezisti hela no haree mรณs ba kondisaun fasilidade sistema bee moos, Ema ho Defisiensia bele asesu no Konservasaun ba bee moos. Feto sira maka presija liu bee moos nune’e husu feto maluk sira mak tenke hato’o idea barak iha nivรฉl suku. Idenfitikaa problema iha nivรฉl suku, rezultadu grupu suku hodi halo planeamentu ba programa suku nian, ba futuru Administrasaun Postu, SMASA bele konsidera planu ne’e no mรณs Munisรญpiu bele uza hotu planu ne’e. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komundiade-KPK iha 6 Marsu 2024 iha Suku Daisua Postu Administrativu Same.

Diretรณr SMASA-Manufahi, Sr. Domingos Sarmento Iha ninia intervensaun hakutir katak, ema dehan laiha bee laiha moris no laiha sentina laiha dengnidade, ita koalia kona-ba bee servisu ne’ebรฉ mak komplikadu, komunidade sira nafatin dependente ba Governu sรฉ la hetan rezultadu, komunidade laiha dever atu kuidadu fasilidade sira ne’ebรฉ mak estadu instala ona. HAK mai ne’e hodi foti problema bee moos nu’udar direitus umanus, ema la hemu bee ne’e mate tanba bee ne’e direitu fundamental ba ema nia moris. Bee ne’e importante saida mak komunidade sira atu halo presija iha kolaborasaun ho Governu, Ajensia  no komunidade sira iha Postu Administrativu 4 no totรกl Suku 29 presija iha ona konsiensia hodi halo jestaun di’ak ba sistema bee moos sira.

Atividade KPK ne’e importante tebes, WaterAid mak lidera hodi tau fiar ba parseiru HAK no Luta ba Futuru ne’ebรฉ ohin hamutuk iha ne’e atu koalia kona-ba bee nu’udar direitus umanus. Ita hamutuk hodi buka solusaun problema bee moos iha suku Daisua. Koalia mรณs kona-ba sustentablidade bee moos presija komunidade sira nia dever atu resposabilidade mรกsimu, sistema bee moos ne’ebรฉ besik ona uma oin presija halo jestaun di’ak ba bee moos . Husu ba komunidade sira nia partisipasaun ativu iha atividade KPK ne’e hodi halo indentifka ba planu bee moos iha suku Daisua. Iha ambitu realizasaun Diskusaun Kartaun Ponstuasaun Komunidade-KPK iha 6 Marsu 2024 iha Suku Daisua Postu Administrativu Same.

  

Wednesday, February 21, 2024

Professor no Estudante sira husu ba Ministรฉriu Edukasaun Integra Istรณria Timor-Leste iha kurrรญkulu Nasionรกl

Professor no Estudante sira husu ba Ministรฉriu Edukasaun Integra Istรณria Timor-Leste iha kurrรญkulu Nasionรกl

HAK

Foto/Professor & Estudante Partisipa iha Atividade oron  invazaun Militรกr Japaun tama mai Timor-Leste ba dala-82

 KOMUNIKADU IMPRENSA

Ejizensia husi Professor no Estudante sira husu ba Ministรฉriu Edukasaun Integra Istรณria Timor-Leste iha Kurรญkulu nasionรกl, ambitu Komemora Loron Invazaun Militรกr Japaun mai Timor ba dala-82 (20 Febreiru 1942-45-20 Febreiru-2024 )

Dili-20 Febreiru 2024, komemora loron invazaun Militรกr Japaun tama mai Timor-Leste ba dala-82, iha funu mundiรกl daruak lori sofrimentu ba nasaun barak inklui mรณs povu  Timor-Leste, iha momentu ne`ebรก povu Timรณr kuรฑesidu ho Timรณr Portugues. Invazaun militรกr Japaun iha momentu ne’ebรฉ lori sofrimentu barak, liu-liu ba feto foin sa'e sira. 

Faktus husi istรณria hatudu katak violasaun seksuรกl nu’udar violasaun kontra umanidade  durante tempu okupasaun nia laran ankontese liu-liu ba feto foin sa’e sai atan seksuรกl, eskravidaun seksuรกl ka ita bolu ho lian Japaun dehan (Jugun Ianfu) sira forsadamente sai vรญtima, sira nia sofrimentu iha tempu naruk nia laran mai to’o agora.

Asosiasaun HAK  hamutuk ho Soliedaridade husi Japaun ka hanaran Koligasaun Japaun halo peskiza hodi hetan vรญtima total rua nulu-20 ne'ebรฉ mak hakarak koalia sira nia istรณria moruk pasadu nian iha tempu segunda guerra mundiรกl no husi  vรญtima sira ne'e  maiuria feto ne’ebรฉ identifika ona, ohin loron vรญtima nain sanulu resin sia (19) mak mate ona no hela nain ida de’it mak sei moris mak (Avo  Ines Magalhaes Goncalves) husi postu Atsabe, Munisรญpiu Ermera.

Informasaun Relevante : Direitu Justisa ba Vรญtima Segunda Guerra Mundiรกl (1942-1945)

Famรญlia vรญtima sira sei  kontinua hakilar ba lia loos no justisa ohin loron estadu haluha atu rekuinese vรญtima violasaun pasadu  ho nune`e ami husu no rekomenda :

1.     Husu ba Governu Japaun atu husu diskulpa formรกl ba vรญtima sira

2.    Husu Estadu Timor-Leste atu servisu hamutuk ho Estadu Japaun hodi fรณ rekuรฑesimentu formรกl ba vรญtima violasaun pasadu, funu daruak 1942-1945

3.     Husu ba Governu Timor-Leste hodi servisu maka`as  hodi halo reparasaun ba vรญtima sira nia dignidade

4.  Husu ba Estadu atu servisu makas hodi halo peskiza  ba istรณria invazaun Militรกr Japaun mai Timor-Leste ne'ebรฉ sei haksumik hela

5.    Husu ba Estadu Timor-Leste liu husi Ministรฉriu Edukasaun atu tau mรณs konsiderasaun ba istรณria pasadu invazaun militรกr Japaun mai Timor-leste, hodi integra istรณria nu'udar matรฉria  iha kurrรญkulu nasionรกl

6.  Husu ba Ministรฉriu Edukasaun atu hadia kurrรญkulu nasionรกl no integra istรณria Timor-Leste iha kurrรญkulu nasionรกl.

Informasaun Relevante : Istรณria Segunda Guerra Mundiรกl Invazaun Militรกr Japaun Mai Timor-  Leste (1942-1945

Wednesday, January 31, 2024

HAK- ho Parseiru Estratรฉjiku Realiza Programa Auditรณria Sosiรกl Liu Husi Instrumentu  Kartaun Pontusaun Komunidade (KPK) iha Suku Gugleur

HAK- ho Parseiru Estratรฉjiku Realiza Programa Auditรณria Sosiรกl Liu Husi Instrumentu Kartaun Pontusaun Komunidade (KPK) iha Suku Gugleur

HAK

Liquiรงa 26 Janeiru 2024

Foto/ Diskusaun Kartaun Pontuasaun Komunidade (KPK)-Doc/HAK
HAK-hamutuk ho parseiru estratรฉjiku sira realiza programa auditรณrisa sosiรกl liu husi intrumentu kartaun pontuasaun komunidade-KPK Suku Gugleur, Postu Maubara, Munisรญpiu Liquiรงa. Objetivu mak atu identifika progresu no dezafiu sistema bee iha nivรฉl Suku no hamutuk buka solusaun efetivu ba meloramentu bee no sustentabilidade liu husi faze partisipasaun, transparensia no  akuntabilidade, hodi kontribui ba planeamentu, investimentu no advokasia ne’ebรฉ integradu iha nivรฉl Suku, nivรฉl Postu no Munisรญpiu ba fornesimentu bee ida sustentavel, seguru no inkluzivu.

Vice Diretรณr Sr. Antonino de Limas, iha ninia intervensaun subliรฑa katak HAK nu’udar organizasaun ne’ebรฉ luta ba direitus umanus desde tempu okupasaun Indonรฉzia tau matan no defende direitu prizioneirus polรญtiku Timor-oan, ohin loron Timor-Leste hetan ona ninia independรฉnsia HAK kontinua luta ba direitus umanus ho ninia dimensaun ne’ebรฉ luan. Tuir konstituisaun RDTL atu hakonu direitu ekonรณmia sosiรกl no kultura -EKOSOK liu-liu ba asuntu bee moos nu’udar dereitu bรกziku ba ema nia moris no Estadu Timor-Leste  asina ona konvensaun internasionรกl ba direitu asesu bee moos nu’udar direitu umanus ho nune’e Estadu iha orbigasaun atu proteze no hakonu direitu sidadaun sira nian, maibรฉ sidadaun sira mรณs iha dever  obrigasaun no responsabilidade ba fasilidade pรบbliku sira ne’ebรฉ Estadu hakonu ona .

Jestรณr Programa WaterAid Sr.Tome Guterres iha ninia intervensaun, haktuir katak lori WaterAid ho parseiru HAK, FHTL no GGFTL, hato’o agradese ba komunidade Suku Gugleur ne’ebรฉ partisipa ona hodi halo diskusasun hamutuk ba bee moos liu husi Kartaun Pontusaun Komunidade-KPK. Prosesu ne’e la’o  tanba sosiedade sivรญl hanesan liman ho ain Governu nian hodi hakonu no melhoramentu bee moos ba komunidade iha nivรฉl rurรกl .

Prosesu KPK ne’e hamutuk ho parseiru estratรฉjiku sira hodi haforsa servisu Munisรญpiu liu husi  SMASA hodi dezenvolve planu estratรฉjia bee, saneamentu no ijiene (BESI) iha nivรฉl munisรญpiu haree ba planu iha nivรฉl Aldeia, Suku, Postu no Munisรญpiu. Asuntu BESI sai  prioridade ba Estadu atu tau atensaun maka’as. Liu husi enkontru KPK ne’e hodi haforsa WaterAid  ho ninia parseiru sira hodi bele dudu asuntu BESI iha nivรฉl munisรญpiu no nasionรกl. Husu ba HAK atu bele kontinua toka nafatin, rekolha faktus mai husi komunidade hodi haforsa planeamentu sira nune’e hodi aprezenta ba nasionรกl tuir ezensia ne’ebรฉ mai ho evidensia .

Administrador Postu Maubara, Sr. Alcino Freitas L. da Cruz iha ninia intervensaun subliรฑa husu ba komunidade sira atu partisipa ativu, hanesan Autoridade Polรญtiku agredese ba WaterAid Timor-Leste ho ninia parseiru sira ne’ebรฉ implementa ona programa KPK iha suku Gugleur, komitmentu autoridade nafatin servisu hamutuk ho parseiru sira hodi bele lori rezultadu atinjementu ba komunidade nian liu-liu bee moos. Postu mรณs husu ba Lideransa Autoridade Lokรกl Xefi Suku sira ne’ebรฉ povu fรณ fiar ona presiza partisipa ativu tanba povu mak hili atu sai servidor, se ita la ativu iha enkontru sira ne’e dezafiu.

Koalia kona-ba bee, saneamentu no ijiene (BESI) importante tebes tanba bee liga ba ema nia moris, liuhusi diskusaun sira ne’e bele hetan deskobrimentu sira no buka solusaun. Hanesan Administrador Postu sei orienta Xefi Suku, Xefi Aldeia hodi halo levantamentu dadus kona-ba bee matan no sistema bee sira iha Maubara inklui Suku Gugleur, hodi nune’e bele aliรฑa ho planeamentu nivel Postu nian. Postu Maubara iha komitmentu atu apoiu parseiru sira maibรฉ presiza hametin liรฑa kordenasaun, ba oin postu nafatin apoiu programa WaterAid, HAK, FHTL no GFFTL, tanba bee moos ne’e asuntu vital presiza ita hotu esforsu no kontribui. Iha ambitu ne’e Administrador Postu mรณs halo distribuisaun bebeirus Ai-Mahoni 100  ba komunidade sira iha aldeia Rai-Naba, Gugleur no Cai-Cassa atu kuda hodi proteze rai labele hetan risku ba dezastre naturais.

Diretรณr Servisu Munisรญpal Agua, Saneamentu no Ambiente -SMASA Sr.  Hermino da Costa Soares, ninia intervensaun subliรฑa liu tan agradese ba WaterAid ho nia parseiru sira ne’ebรฉ  ezesiste iha Munisรญpiu Liquiรงa desde inisรญu tinan 2017 servisu makas iha asuntu BESI,  husu ba komunidade sira atu apoiu hodi hato’o informasaun ne’ebรฉ detailus nune’e bele hetan fukun sira, ohin ita hamutuk iha ne’e hodi koalia kona-ba kartaun pontuasaun komunidade-KPK iha suku Gugleur, aldeia tolu mak sai prioridade  ba GMF (Small Grand) ho apoiu planu inisรญu maibรฉ presiza kriteria lubuk ida, nune’e husu komunidade sira atu partisipa ativu fรณ ideia no hodi hato’o kondisaun real ne’ebรฉ mak iha, husu mรณs ba autoridade lokรกl sira nia papรฉl importante iha suku hodi tau matan sasan hotu no partisipasaun tenke ativu.

SMASA rekursu umanus limitadu ho nune’e iha ona planu atu rekruta ba Fasilitador Postu Administrativu (FPA) atu servisu hamutuk ho komunidade sira ba iha bee rurรกl, SMASA tau matan  bee  rurรกl de’it, saneamentu konsentra iha urbana, nune’e mรณs tau matan ba ambiente liu-liu ba proteze bee matan no konserva bee matan sira, koalia kona-ba konservasaun no proteze bee matan, komunidade  sira dalaruma tesi ai maibรฉ la hatene kuda tanba ai sira ne’e mak fornese hela bee, ai sira tesi hotu mak sei hamosu mudansa klima ho bai-loro naruk bee matan sira maran, presiza iha reflorestaun ba ai sira, postu Maubara bebeiros iha komuidade sira menus kuda ai-oan.

Patisipante iha enkontru ne’e mai husi reprezentante Aldeia Caicasa nain 5, reprezentante Aldeia Dair nain 6, Xefi Suku, Ofisial Polisia Suku, inklui komundiade sira iha Aldeia Rainaba ho parte interesada sira seluk. Partisipante iha diskusaun ne’e hamutuk 59, feto 15 no mane 44.


   

Monday, December 18, 2023

Rezultadu Monitรณrizasaun HAK ba Kondisaun Atual Bee Moos iha Munisรญpiu 8

Rezultadu Monitรณrizasaun HAK ba Kondisaun Atual Bee Moos iha Munisรญpiu 8

HAK

๐Š๐จ๐ง๐๐ข๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐€๐ญ๐ฎ๐š๐ฅ ๐๐ž๐ž ๐Œ๐จ๐จ๐ฌ ๐ข๐ก๐š ๐Œ๐ฎ๐ง๐ข๐ฌรญ๐ฉ๐ข๐ฎ (๐€๐ข๐ฅ๐ž๐ฎ, ๐€๐ข๐ง๐š๐ซ๐จ, ๐๐š๐ฎ๐œ๐š๐ฎ, ๐•๐ข๐ช๐ฎ๐ž๐ช๐ฎ๐ž, ๐ƒ๐ข๐ฅ๐ข, ๐„๐ซ๐ฆ๐ž๐ซ๐š, ๐‹๐ข๐ช๐ฎ๐ขรง๐š & ๐Œ๐š๐ง๐ฎ๐Ÿ๐š๐ก๐ข) ๐๐ž๐ซ๐ข๐ฎ๐๐จ ๐Œ๐š๐ซ๐ฌ๐ฎ-๐Ÿ๐ŸŽ๐Ÿ๐Ÿ-๐Ž๐ฎ๐ญ๐ฎ๐›๐ซ๐ฎ ๐Ÿ๐ŸŽ๐Ÿ๐Ÿ‘

๐™๐™š๐™ฏ๐™ช๐™ก๐™ฉ๐™–๐™™๐™ช ๐™ˆ๐™ค๐™ฃ๐™ž๐™ฉรณ๐™ง๐™ž๐™ฏ๐™–๐™จ๐™–๐™ช๐™ฃ
Ofisial HAK periodikalmente kada fulan 3 halo monitรณrizasaun ba asuntu direitus umanus, asuntu saรบde, edukasaun, agrikultura, siguransa, asuntu rai & bee moos iha Munusรญpiu 6 (Baucau, Viqueque, Aileu, Ainaro, Dili & Ermera) hodi observa direta no entrevista ho Grupu Alvus Estratejiku-GAS no Diretรณres Diresaun Munisipรกl sira hodi rekolia informasaun no dadus sira liga ho asuntu sira ne’ebรฉ mak HAK tau matan ba. Iha relatรณriu ida ne’e HAK sei fokus iha asuntu bee moos.

Dadus Atual Bee Moos

Dadus Atual Bee Moos
Husi grรกfiku iha leten hatudu pursentu kondisaun asesu bee moos Komunidade iha Munisรญpiu 6, husi totรกl uma kain 66,363, fahe ba iha klasifikasaun tolu asesu ba kanalizasaun ho totรกl pursentu 70%, asesu ba bee matan totรกl pursentu 15% no asesu bee posu ho totรกl pursentu 15%. Amostra dadus balu hodi leno grรกfiku iha leten: a) Munisรญpiu Viqueque 1) Suku Bibileo Komunidade uma kain 499 mak asesu ba bee posu no uma kain 190 mak asesu bee matan 2) Suku Bahalara-Wain Komunidade uma kain 900 mak asesu ba bee posu no uma kain 119 mak asesu bee matan 3) Suku Uma Tolu uma kain 761 mak asesu bee posu b) Munisรญpiu Baucau 1) Suku Tequinomata Komunidade uma kain 113 mak asesu bee posu 2) Suku Seisal Komunidade uma kain 425 mak asesu bee matan c) Munisรญpiu Ainaro 1) Suku Mulo Komunidade uma kain 1055 asesu bee matan 2) Suku Soro Komunidade uma kain 380 mak asesu bee matan 3) Suku Casa Komunidade uma kain 211 mak asesu bee matan d) Munisรญpiu Aileu 1) Suku Lausi Komunidade 113 asesu bee matan 2) Suku Liurai Komunidade uma kain 917 mak asesu bee matan e) Munisรญpiu Dili 1) Suku Camea Komunidade uma kain 561 mak asesu bee matan 2) Suku Becora Komunidade uma kain 393 mak asesu bee matan f) Munisรญpiu Ermera 1) Suku Estadu Komunidade uma kain 354 mak asesu bee matan 2) Suku Poetete Komunidade uma kain 319 mak asesu bee matan ๐‘ญ๐’๐’๐’•๐’†๐’”: ๐‘ฎ๐’“๐’–๐’‘๐’– ๐‘จ๐’๐’—๐’– ๐‘ฌ๐’”๐’•๐’“๐’‚๐’•๐’†๐’‹๐’Š๐’Œ๐’–-๐‘ฎ๐‘จ๐‘บ Donwload File Kompletu versaun PDF-Tetun ;

Tuesday, December 12, 2023

HAK husu Governu atu Investe BESI liu 3% iha OJE-2024

HAK husu Governu atu Investe BESI liu 3% iha OJE-2024

HAK

Dili, 27 Novembru 2023 (Tatoli)-Koordenador Monitรณrizasaun no Advokรกsia , Asosiasaun HAK, Carlito da Costa, hateten Yayasan HAK husu ba Governu atu investe ba asuntu Bee moos, Saneamentu no Ijiene (BESI) liuhosi Orsamentu Jerรกl Estadu (OJE) 2024.

“Rekomenda ba Governu atu investe ba asuntu BESI tenke 3% hodi materializa programa IX Governu nian, katak asuntu BESI labele adia tan. Governu tenke kria sistema informasaun ida ne’ebรฉ adekuadu no uniforme hodi apoiu iha planeamentu integradu  ba bee, saneamentu no ijiene.” Carlito da Costa hateten iha komprensia imprensa  ne’ebรฉ realiza iha palapasu, segunda ne’e . Lee Kompletu


⌛Komferensia Imprensa liga ho asuntu kona-ba Subsidiu ba deputadu sira



HAK ho parseiru sira Komemora Loron Mundiรกl Direitus Umanus ba dala-75 (1948-2023)

HAK ho parseiru sira Komemora Loron Mundiรกl Direitus Umanus ba dala-75 (1948-2023)

HAK

Foto Komemora Loron Direitus Umanus ba dala-75/Doc-HAK

Dili, 10 Dezembru 2023-HAK ho parseiru sira Komemora Loron Mundiรกl Direitus Umanus ho tema “Sorumutu Hodi Hanoin Hamutuk ba Ita-nia Kondisaun Real Relasiona ho Asuntu  Agrikultura, Saรบde, Edukasaun no Bee Moos, no Buka Dalan Hodi Hatรกn ba Dezafiu Sira”  (Iha รmbitu Komemorasaun Loron Direitus Umanus ba dala-75, 1948-2023”)

Objetivu husi Sorumutu ne’e hanesa edukasaun sรญvika atu kontinua fรณ hanoin no sosializa ba  sosiedade Timor oan sira, liu-liu jerasaun foun sira kona-ba prinsรญpiu no valores demokrasia no direitus umanus.

Iha intervensaun husi Country Director WaterAid Timor-Leste, Sr. Justino da Silva salienta liu kona-ba Bee nu’udar Direitus Umanus ne’ebรฉ sita  ona iha Deklarasaun Universรกl Direitus Umanus-1948 kona-ba direitu ba moris mesmu la sita spesifikamente kona-ba direitu ba bee moos. Iha tinan 2010 ofisialmente Organizasaun Nasois Unidas (ONU) deklara ona bee nu’udar direitus umanus. Inkorpora mรณs iha Konstituisaun RDTL artigu 6, koalia kona-ba dever Estadu nian atu asegura sidadaun nia moris ho dignu, moris di’ak isin no klamar. Bee tenke seguru, kualidade bee tenke tuir standar Standart Operasional Prosedur (SOP), nune’e ema bele konsumu ho di’ak no iha kualidade. Presiza asesivel ba ema hotu, nune’e laiha ameasa ba ema vulneravel sira hanesan inan feton no labarik feto sira waihira sira ba kuru bee.   

Iha intervensaun husi Diretรณr AJAR Timor-Leste, Sr. Jose Luis Oliveira sita relasiona ho direitu asesu baa i-han, Edukasaun no Saรบde. Ezemplu balun kona-ba direitu ba ai-han relasiona ho normalizasaun presu ba merkadu li-liu ba presu fos ne’ebรฉ subsidiu envez fรณ ba povu, maibรฉ fรณ fali ba kompaรฑia sira hodi kontinua habokur sira. Relasiona ho asuntu edukasaun kontinua problematiku ne’ebรฉ Estadu ladun tau prioridade hodi investe ba kapasitasaun professor sira no kurikulum la la’o ho di’ak. Menus edukasaun sivika relasiona ho arte marsiais no joven sira. Relasiona ho asuntu saรบde Estadu ladun seriu hodi tau importansia ba direitu sidadaun asesu ba saรบde ho dignu. ai-moruk kontinua laiha, fasilidade saรบde menus, laiha polรญtika investimentu ida di’ak hodi hatan ba nesesidade povu nian. Ligasaun ho direitu feto sira tinan 20 resin ona sai pior liu tan, justisa la funsiona ho di’ak, autoridade suku ba protesaun direitu feto sira la funsiona, prinsipiu igualidade la la’o, halakon subsidiu bolsa da mรฃe. Desizaun ba sira nia-an de’it, ne’e abuzu de poder, ne’e polรญtika violasaun direitus umanus.

Alein de ne’e, iha mรณs intervensaun husi Koordenador Rede ba Rai, Sr. Domingos de Andrade kona-ba direitu asesu ba rai; Estadu produs ona lei kuaze 21 ona, maibรฉ asuntu direitu asesu ba rai kontinua problematiku. Eviksaun akontese iha fatin-fatin la konforma ho lei sira ne’ebรฉ produs ona. Sidadaun kiik sira kontinua sai vรญtima ba desizaun sira relasiona evikssaun sira. Iha eviksaun balu maka seidauk hetan kompensasaun, no mesmu hetan kompensasaun maibรฉ ladun justu ho kondisaun sidadaun sira nian. Maioria atu foti komunidade nia rai sempre ho razaun atu loke kampu de trabalho maibรฉ na realidade la akontese. 

Analiza Sosiรกl Perspetiva D.U Relasiona ho Komemorasaun Loron Mundiรกl Direitus Umanus ba dala-75




⌛WaterAid Timor-Leste  Direitu Asesu Ba Bee moos




⌛Rede ba Rai (Direitu Asesu Ba Rai) Relasiona ho Komemorasaun Loron Mundial D.U.

Thursday, November 30, 2023

HAK Fasilita Formasaun Ba Guarda Prizionariu, Hodi Hametin Kualidade Lideransa, Komunikasaun no Psikolojia

HAK Fasilita Formasaun Ba Guarda Prizionariu, Hodi Hametin Kualidade Lideransa, Komunikasaun no Psikolojia

HAK

 


Reportajen Juvinal Cabral dos Santos

Atu hasae kapasidade guarda prizionariu konaba lideransa, komunikasaun efetivu, psikolojia no direitu nian, nune’e Asosiasaun HAK fasilita treinamentu ne’e, hodi tulun guarda sira atu bele hala’o sira nia serbisu ho diak liutan.

Iha treinamentu ne’e Diretor Ezekutivu Asosiasaun HAK Feliciano da Costa de Araujo, hateten formasaun ne’e ba guarda prizionariu fatin tolu  Bekora, Gleno no Suai sira partisipa hodi kapasita kona ba lideransa ho komunikasaun efetivu, psikolojia no oinsa sira iha sensibilizasaun kona ba direitu ida ne’ebรฉ mak liga ba prizionariu sira, no ida ne’ebรฉ mak liga ba guarda rasik

“Ita hakarak atu hametin kooperasaun entermos husi Asosiasaun HAK rasik ho guarda prizional sira, inklui ho ita nia prizoneiru sira, ida ne’e mak sai esensial hanesan ita hotu hatene katak HAK nia estabelesimentu ne’e iha tempu okupasaun  Indonesia ho nia asistensia ne’e ba liu prizioneiru politiku sira”, dehan Diretor Ezekutivu Asosiasaun HAK ba jornalista Neon Metin iha salaun Centro Nacional Chega CNC Balide, 30/11/2023”.

Nia hatutan agora ukun an ona tenke kontinua fo asistensia ba iha prizioneiru sira maibe la iha separasaun signifika hotu-hotu inklui mos ba iha guarda sira, atu nune’e sira fo asistensia ba prizioneiru sira hanesan familia ida maun alin no bin alin feton ho nan

Diretor HAK nee dehan atu bele hametin liu tan entermos hanesan ema Timoroan  prizioneiru sira tama prizaun laos tanba hahalok ne’ebรฉ la di’ak maibe iha prizaun laran ne’e hanesan fatin hodi halo reflesaun, sira mos halo interasaun ho guarda prizioneiru sira nune’e hanesan familia nune’e prizioneiru sira bainhira fila ba komunidade familia nafatin ho guarda prizional.

“Foin lalais ita mos apoiu fundus uituan ba prizaun tolu hodi komemora 28 Novembro prizioneiru sira mos presiza animasaun, servisu ida ne’e mos laos HAK mesak ita iha mos redi servisu asuntu prizaun ninian,  ne’e iha organizasaun lubuk ida mos ita iha neeba inklui Ministeiro da Justica, PRADET, FOKUPERS, no PDHJ involve sira para oinsa atu deskute asuntu prizaun ninian para atu labele mosu tan buat ida torturasaun ne’e, dehan  Feliciano iha salaun Centro  Nacional Chega CNC Balide”, Feliciano dehan

Relasiona formasaun ne’e partisipasaun guarda prizional husi Becora nain 8, Gleno nain 7 no Suai nain 10 sira ne’e reprezentante ba prizaun fatin tolu  sira ne’ebรฉ hetan oportunidade ona ne’e halo rotasaun seidauk tuir ne’e mak agora tuir fali no formasaun loron ida deit tanba tuir materia ne’ebรฉ prepara.

Apoiu fundus  husi SAKSAS ba Asosiasaun HAK asina iha fulan Agosto simu $30.000 USD  ne’e ba fulan neen remata iha fulan Janeiru maibe fundus ne’e laos HAK de’it mak hetan parseiru hotu hotu mos simu ida ne’e, laos ba atividade formasaun ba guarda prizioneiru de’it maibe iha mos talk show, produsaun Voletim sira iha mos monitorizasaun ba iha prizaun tolu ne’e depois sei halo dialogu pรบbliku, diretor ne’e deklara

Iha fatin hanesan Xefi Seksaun Seguransa Estabelesimentu Prizional Gleno, Manuel de Deus Soares hateten  formasaun ida ne’e bele kapasita sira nia an hanesan guarda tanba idade aumenta kapasidade menus tenke refres kadi beibeik nune’e kapasidade ezekusaun di’ak liu

“Sempre hasoru dezafiu mak la iha motivasaun ruma ba ami nia servisu la iha progresaun durante tinan ruanulu resin situasaun ne’e ita kompara  hanesan emerjensia hela de’it, ami nia tratamentu ba dadur sira iha Timor ne’e di’ak tuir estandar internasional no sira nia direitu ne’e asegura duni”, dehan Xefi Seksaun Seguransa Estabelesimentu Prizional Gleno

Nia hatutan, maske limita prizioneiru sira nia direitu balun labele movimentu ba mai maibe sira biban atu tuir formasaun oioin ne’ebรฉ mak kapasita sira ikusmai hanesan baze ruma ne’ebรฉ naton ba prizioneiru sira depois fila ba familia no sosiedade prontu ona hasoru moris ne’e

Entrentantu Xefe Sesaun ne’e deklara prizioneiru dadaun iha Gleno  hamutuk nain 99, feto nain 15, mane nain 84 nune’e husu governu bele tau matan nafatin ba prizaun hodi halo mudansa inklui fo mos motivasaun ba prizioneiru no mos ba guarda sira atu nune’e bele servisu ho di’ak nafatin

Fontes Orijinal ; Neon Metin Info

Link ; https://neonmetin.info/buletin/2023/11/30/hak-fasilita-formasaun-ba-guarda-prizionariu-hodi-hametin-kualidade-lideransa-komunikasaun-no-psikolojia/


HAK-Fasilita Formasaun ba Guarda Prizioneiru

HAK-Fasilita Formasaun ba Guarda Prizioneiru

HAK

Dili, 30 Novembru 2023

HAK-Fasilita Formasaun ba Guarda Prizioneiru

HAK-Fasilita Formasaun ba Guarda Prizionรกl husi Prizaun tolu ho tema “Optimaliza Kbiit Lideransa, Psikososial no Komunikasaun Efetivu ba Guarda Prizionรกl iha Prizaun Becora, Gleno no Suai Haree Husi Oklu Direitus Umanus”.

Foto Formasaun ba Guarda Prizional/Doc-HAK

Objetivu husi formasaun ida ne’e hanesan oportunnu ba Guarda Prizionรกl sira atu hametin liu tan koรฑesimentu kona-ba kualidade lideransa, emosionรกl no maneira komunikasaun oinsรก bele sai enerjia hodi haforsa sira nia empeรฑamentu servisu sira la’o ho efisien liu tan.

Iha intervensaun badak husi Diretรณr Diresaun Nasionรกl Servisu Prizionรกl no Reinsersaun Sosiรกl (DNSPRS)

Sr. Delfio Alves, salienta katak materia workshop importante atu eleva liu tan kapasidade Guarda sira nian oinsรก bele trata prizioneiru sira ho dignu no halo atendimentu sira la’os de’it atu kumpri lei sira, maibรฉ tratamentu ida ho dignu, ho fuan tuir ita nia konsiensia.

Nune’e mรณs intervensaun badak husi reprezentante SASCAS, Sra. Laurinda Betti, sita katak Tema workshop ne’e importante, tanba Guarda P. Sira mak hasoru ema ho karakter oi-oin. Tuir lei, Guarda sira iha direitu atu hetan formasaun oi-oin, nune’e kontinua hametin sira nia koรฑesimentu ba tratamentu prizioneiru sira ho digno no respeita direitus umanus. Guarda sira presiza hetan tratamentu dignu mรณs, relasaun ho sira nia bem estar atu sira bele satisfas ho sira nia empeรฑementu servisu sira. Karik sira nia salariu ne’e sufisiente ba sira nia bem estar ka la’e? Tanba ne’e nia efeitu bele afeta psikolojikamente iha sira nia uma laran ka iha servisu fatin.

Foto Formasaun ba Guarda Prizional/Doc-HAK


.    

 

  

Monday, November 27, 2023

 Rezultadu Deskobrementu HAK  iha Munusรญpiu 6 Menus Bee Moos

Rezultadu Deskobrementu HAK iha Munusรญpiu 6 Menus Bee Moos

HAK

Kondisaun Asesu  Bee Moos Komunidade Rural/Doc-HAK

Bee moos, saneamentu no Ijene nu’udar direitu umanus ne’ebรฉ labele haketak ho ema nia moris. Investe iha bee moos no saneamentu nu’udar meius ida atu melรตria di’ak liu tan iha setรณr saรบde, agrikultura, edukasaun, meiu-ambiente hodi haburas kresimentu ekonomiku, moris di’ak sidadaun sira nian inklui hadia oportunidade ba empregu no produtividade nasaun nian. Estadu liu husi Governu esforsu oi-oin atu hakonu direitu fundamnetu ida ne’e. Biar nune’e asuntu bee moos sei kontinua problematiku tanba komunidade balu kontinua la asesu bee ho di’ak.

Rezultadu deskobrementu HAK, ba kondisaun asesu bee komunidade iha Munusรญpiu 6 (๐‘ฉ๐’‚๐’–๐’„๐’‚๐’–, ๐‘ฝ๐’Š๐’’๐’–๐’†๐’’๐’–๐’†, ๐‘จ๐’Š๐’๐’†๐’–, ๐‘จ๐’Š๐’๐’‚๐’“๐’, ๐‘ซ๐’Š๐’๐’Š & ๐‘ฌ๐’“๐’Ž๐’†๐’“๐’‚), ho totรกl ๐’๐ฎ๐ค๐ฎ ๐Ÿ“๐Ÿ”, ๐š๐ฅ๐๐ž๐ข๐š ๐Ÿ‘๐Ÿ‘๐Ÿ–, totรกl populasaun Rihun Atus tolu Ualu, Atus Rua Sanulu Resin Tolu (๐Ÿ‘๐ŸŽ๐Ÿ–,๐Ÿ๐Ÿ๐Ÿ‘) no mรณs total uma kain Rihun neennulu Resin Neen, Atus Tolu Neennulu Resin Tolu (๐Ÿ”๐Ÿ”,๐Ÿ‘๐Ÿ”๐Ÿ‘). “Klasifika :

1. Uma kain ne’ebรฉ asesu kanalizasaun totรกl rihun haat nulu resin neen, atus rua sanulu (๐Ÿ’๐Ÿ”,๐Ÿ๐Ÿ๐ŸŽ) ๐ค๐š ๐Ÿ”๐Ÿ—,๐Ÿ”๐Ÿ‘ %)

2. Uma kain ne’ebรฉ asesu bee matan totรกl rihun sia, atus ualu haat nulu resin sia (๐Ÿ—,๐Ÿ–๐Ÿ’๐Ÿ—) ๐ค๐š ๐Ÿ๐Ÿ’, ๐Ÿ–๐Ÿ’ %)

3. Uma kain ne’ebรฉ asesu bee posu totรกl rihun sanulu, atus tolu haat (๐Ÿ๐ŸŽ,๐Ÿ‘๐ŸŽ๐Ÿ’) ๐ค๐š ๐Ÿ๐Ÿ“, ๐Ÿ“๐Ÿ‘ %).

๐‡๐€๐Š ho Parseiru realiza Auditoria sosiรกl liu husi mekanismu diskusaun ๐Š๐š๐ซ๐ญ๐š๐ฎ๐ง ๐๐จ๐ง๐ญ๐ฎ๐š๐ฌ๐š๐ฎ๐ง ๐Š๐จ๐ฆ๐ฎ๐ง๐ข๐๐š๐๐ž-๐Š๐๐Š ๐ข๐ก๐š ๐’๐ข๐ฌ๐ญ๐ž๐ฆ๐š ๐›๐ž๐ž ๐ซ๐ฎ๐ซ๐š๐ข๐ฌ ๐Ÿ’๐Ÿ, ๐ข๐ก๐š ๐Œ๐ฎ๐ง๐ข๐ฌรญ๐ฉ๐ข๐ฎ (๐Œ๐š๐ง๐ฎ๐Ÿ๐š๐ก๐ข ๐Ÿ๐Ÿ ๐‹๐ข๐ช๐ฎ๐ขรง๐š ๐Ÿ๐ŸŽ).

Husi rezultadu auditoria sosiรกl hatudu katak sistema bee sira ne’ebe mak harii ona tinan rua ba leten hasoru desafiu iha ninia operasaun no manutesaun tanba barak mak aat no la funsiona. ๐‡๐ฎ๐ฌ๐ข ๐ฌ๐ขs๐ญ๐ž๐ฆ๐š ๐›๐ž๐ž ๐Ÿ’๐Ÿ ๐ง๐ž๐ž๐›รฉ ๐ฆ๐š๐ค ๐‡๐€๐Š ๐ก๐š๐ฅ๐š๐จ ๐š๐ฎ๐๐ข๐ญ๐จ๐ซ๐ข๐š ๐ฌ๐จ๐ฌ๐ขรก๐ฅ ๐ก๐š๐ญ๐ฎ๐๐ฎ ๐ค๐š๐ญ๐š๐ค ๐Ÿ•๐Ÿ” % ๐ฆ๐š๐ค ๐ž๐ฌ๐ญ๐ซ๐ฎ๐ญ๐ฎ๐ซ๐š ๐†๐Œ๐… ๐ฅ๐š ๐Ÿ๐ฎ๐ง๐ฌ๐ข๐จ๐ง๐š. Estrutura GMF la funsiona kontribui ba sistema bee la funsiona ho efetivu.

 Amostra dadus deskobrementu Bee moos komunidade iha Munisรญpiu 6 ;

a) Munisรญpiu Viqueque

1) Suku Bibileo Komunidade uma kain 499 mak asesu ba bee posu no uma kain 190 mak asesu bee matan

2) Suku Bahalara-Wain Komunidade uma kain 900 mak asesu ba bee posu no uma kain 119 mak asesu bee matan

3) Suku Uma Tolu uma kain 761 mak asesu bee posu

b) Munisรญpiu Baucau

1) Suku Tequinomata Komunidade uma kain 113 mak asesu bee posu

2) Suku Seisal Komunidade uma kain 425 mak asesu bee matan

c) Munisรญpiu Ainaro

1) Suku Mulo Komunidade uma kain 1055 asesu bee matan

2) Suku Soro Komunidade uma kain 380 mak asesu bee matan

3) Suku Casa Komunidade uma kain 211 mak asesu bee matan

d) Munisรญpiu Aileu

1) Suku Lausi Komunidade 113 asesu bee matan

2) Suku Liurai Komunidade uma kain 917 mak asesu bee matan

e) Munisรญpiu Dili

1) Suku Camea Komunidade uma kain 561 mak asesu bee matan

2) Suku Becora Komunidade uma kain 393 mak asesu bee matan

f) Munisรญpiu Ermera

1) Suku Estadu Komunidade uma kain 354 mak asesu bee matan

2) Suku Poetete Komundade uma kain 319 mak asesu bee matan

HAK nia observasaun jeral, Kondisaun komunidade nian asesu ba bee matan no bee posu kontinua akontese tanba investimentu Orsamentu Jeral Estadu-OJE ba asuntu infraestrtura bazika seidauk adekuadu, asuntu mudansa klimatika. Mudansa klimatika rekursu natureza ne’ebรฉ afetadu liu mak bee tanba iha tempu bai loro rekursu bee matan menus, halo bee maran no iha tempu udan akontese inundasaun estragus ba bee matan protejidu sira, ida ne’e fรณ impaktu komundiade sira la asesu bee ho kualidade no di’ak, liu-liu labarik no feto sira. Sita sira nia tempu barak liu ba kuru bee no sira lakon servisu produtivu sira ne’ebรฉ loloos tenke halo.

Kondisaun seluk kresimentu populasaun ne’ebรฉ kontinua aumenta ezije liu tan demanda ema nian asesu ba bee. La iha sistema informasaun bee saneamentu no ijiene-BESI ne’ebรฉ bele kontribui ba entidade estadu sira atu elabora planeamentu ne’ebรฉ korespende ba kondisaun komunidade sira nian asesu bee tantu iha รกrea rurais no mรณs รกrea urbana. GMF servisu ho voluntariamente, komunidade sira seidauk senti sai nain ba sistema bee sira ne’ebรฉ mak Estadu liu husi Governu, Parseiru Dezenvolvimentu sira harii Kondisaun seluk mรณs komunidade barak mak hela iha knua antigu/foho leten ne’e susar atu kanaliza sistema bee ba sira.

HAK fiar tebes, Komitmentu programa IX Governu nian ne’ebรฉ investe ba Bee moos no Saneamentu bรกziku labele adia tan. Hein katak durante periodu tinan lima, Governu iha pleaneamentu ba investimentu ida ne’ebe adekuadu, kria mekanismu koordenasaun ho instituisaun sira seluk ne’ebรฉ efetivu hodi dezenvolve no kontribui ba mudansa ne’ebรฉ boot asesu komunidade nian ba bee moos ida seguru, sustentavel no inkluzivu.

Download File Konferensia Imprensa versaun PDF

 

Estrutura Ezekutivu HAK

  • Feliciano da C. AraรบjoDiretรณr Ezekutivu HAK (Tlf:78164385)
  • Antonino de LimasVice Diretรณr I(Tlf:73111090)
  • Victoria L. FernandesVice Diretรณr II(Tlf:77556669)
  • Sabino MedonรงaKoordenador Edukasaun no Publikasaun (Tlf:77187711)
  • Carlito da CostaKoordenador Programa no Advokรกsia(Tlf:78123127)